Bredevoort 1572 - Korte weetjes · Bredevoort: historisch vestingstadje in de Achterhoek

In 1572 was verschil in denken en voelen gevaarlijk. De Tachtigjarige Oorlog was ook een strijd over de vraag: wie had in het geloof de waarheid? De pandheer van Bredevoort was rooms-katholiek. Zijn buurman in ’s Heerenberg, Willem van den Bergh, was protestant. Het katholieke geloof in Nederland werd verboden. In 1675 werd net over de grens met hout van het verwoeste klooster Schaer bij Bredevoort, een kapel gebouwd. Elke zondag liepen de katholieken over de Bodendijk en de Veenhuisweg naar de Kruiskapel.
Foto door Vanessa Wassink

Daar lag dan het stadje… in het perspectief van een vogel getekend door Jacob van Deventer. Hij had van de Spaanse koning de opdracht om de vestingstadjes te tekenen. Zo wist de Spaanse koning hoe de vestingwerken ervoor stonden. Militaire tekeningen dus. Toen Bredevoort in 1572 door de geuzen werd bezet, zag de stad er zo uit. De straten in het oude centrum lopen nog zo. Het kasteel lag op een eilandje. Er waren ongeveer 50 huizen.
Wat de koning niet wist was dat de vestingwerken van Bredevoort ernstig verzwakt waren. Het zou voor de geuzen een peulenschilletje geweest zijn…

Net over de grens van Dinxperlo ligt Anholt. En hier staat een prachtig kasteel met een enorme geschiedenis. Rond het jaar 1150 bouwde de bisschop van Utrecht hier eerst een fort. De grote ronde toren (der graue Turm) is daarvan nog over. In latere tijden werd er meer bijgebouwd. Van 1549 tot 1586 woonde hier meest van de tijd Dietrich van Bronckhorst-Batenburg. Hij was pandheer van Bredevoort. Hij had pech. Het pandschap werd een grote last. De Tachtigjarige Oorlog brak uit. Hij probeerde de kool en de geit te sparen door neutraal te blijven. In zijn hart was hij echter Spaansgezind. Hij wilde geen opstand. De verdediging van de heerlijkheid Bredevoort met de dorpen Aalten, Dinxperlo en Winterswijk kostte hem de grootste moeite én geld. Mede omdat de vestingwerken van Bredevoort slecht onderhouden waren. Het liefst wilde hij de leiders van de geuzen in ‘der graue Turm’ opsluiten.

Als gevolg van de 80-jarige Oorlog was het in Nederland aan katholieken verboden om godsdienstige bijeenkomsten te houden. Omgekeerd mochten protestanten geen religieuze diensten houden op Duits gebied. Maar velen bleven hun geloof trouw en dus was er een zondagse kerkgang naar de overzijde van de grens. Bisschop Bernhard van Galen van Munster bouwde in 1675 pal op de grens deze Sankt Michaelskirche voor de Nederlandse katholieken. Meer dan 200 jaar gingen de ‘roomsen’ uit Dinxperlo en Breedenbroek hier naar de kerk.
Foto door J. Schieven

Boerderij Eskes. Een fraai Saksische boerderij uit ca. 1776, aan het einde van de Walfortlaan vlakbij het stadje Bredevoort.
Wist jij dat voor de bouw materiaal gebruikt werd dat overbleef na de verbouwing van de havezate ’t Walfort enkele jaren daarvoor?
Bij deze havezate (aan de beek) had prins Maurits in 1597 zijn hoofdkwartier. Een perfecte plek hiervoor net buiten het schootsveld van het stadje.
Het interieur van boerderij Eskes is nog grotendeels intact. Verder heeft het erf nog deels de oude inrichting en een grote ca. 250 jaar oude zomereik brengt veel schaduw boven de oorspronkelijke waterput die al die tijd goed onderhouden is.

Rond 1572 heerste de pest in Bredevoort. Voor ratten, die deze ziekte verspreidden, was Bredevoort een paradijs.
Bredevoorters werden lange tijd door Aaltenaren ’waterratten’ genoemd.
En Aaltenaren kregen de bijnaam ‘heggendrieters’ omdat er zoveel hofjes met heggen waren op het huidige ‘De Hoven’.
Of men dat “drieten” in Aalten ook werkelijk deed, is de vraag…

Goed water was vroeger kostbaar. Het water uit de grachten wilde je echt niet in je keuken hebben. Het drinken van slecht water betekende ziektes want de grachten werden gebruikt om afval te dumpen. Rond 1572 heerste de pest in Bredevoort. Voor ratten, die deze ziekte verspreidden, was Bredevoort een paradijs. Waterputten graven en metselen was de oplossing. In het Koppelhuis aan de Markt kwam bij de verbouwing een oude waterput tevoorschijn. Die is nu nog te zien. Een herinnering aan deze oude tijden.

Wat lag het daar prachtig! Het klooster Nazareth bij Bredevoort. De mensen zeiden ‘Klooster Schaer’, omdat het op de grote stille heide lag: de Schaersheide. Stil was het echter niet. De geuzen veroverden Bredevoort op 20 juni 1572. Beloofd was dat kerken en ook het klooster gespaard zouden worden. Nou, dat gebeurde dus niet. Bij de geuzen ontbrak het aan discipline. Roven en plunderen waren het gevolg. Onder aanvoerder Dorfendaal werden de kloosterlingen verjaagd. De bibliotheek werd grotendeels vernield, kasten opengebroken en de inventaris aan gort geslagen. Waarschijnlijk is er ook brand gesticht. Het gebouw werd onbewoonbaar en de kloosterlingen vluchtten naar Bocholt

Wist jij dat net buiten Bredevoort, op de weg naar Aalten, de galg stond? Deze stond op de welbekende Holleberg. Op deze plek, aan de rand van ’t Walfort, konden de voorbijgangers zien dat ‘boontje om zijn loontje” komt. Alhoewel… ook onschuldigen werden hier gehangen, zoals verdachten waarvan de bewijsvoering door de Bredevoortse rechters allesbehalve sluitend was. Als je goed oplet, zwerven op deze plek nu nog opmerkelijk veel zwarte kraaien.

Dietrich van Bronckhorst-Batenburg uit Anholt werd in 1562 door de Spaanse koning pandheer van de Heerlijkheid Bredevoort. Het was een soort investering om dat te mogen zijn. Hij moest hier namelijk voor betalen en niet zo’n beetje ook. Naar euro’s omgerekend ongeveer € 1.750.000,-
De jaarlijkse opbrengsten van de pachten en gedeelten van de oogsten waren dan wel weer voor hem, dat wel. Maar hij moest wel weer de vestingwerken onderhouden. Daarvoor zou hij van de koning een vergoeding krijgen. Die kreeg hij maar mondjesmaat binnen. Zijn kopzorgen en stress werden groter en groter. Inmiddels brak de 80 jarige oorlog uit en de opbrengsten daalden schrikbarend. In 1572 schreef Dietrich dat hij was bedrogen. Toch bleef hij aan de kant van de koning. Van de wrede geuzen moest hij namelijk niets hebben.

In 1572 lag Bredevoort in een zeer nat gebied, met daardoorheen een weg op een zandplaat. Op die zandplaat werd een kasteel gebouwd. Op die weg naar Münster (Landstraat) hield je droge voeten. Had je Bredevoort in handen, dan had je eigenlijk de hele omgeving onder controle. Op de voorburcht van het kasteel kwamen huizen. In 1572 waren in het stadje ongeveer 50 woningen. Op het kasteel woonden de drost, de landschrijver, de rechter en de rentmeester (boekhouder) en wat personeel. In 1572 kwamen daar 30 Spaanse soldaten bij om het stadje te verdedigen. Helaas is dat laatste niet gelukt.

Weet jij wat de papklok is? De wat? Ja, de papklok.
In 1572 was het in Bredevoort met al die houten huizen in de winter oppassen geblazen. Om negen uur ’s avonds luidde de klok van de St.-Joriskerk op de Markt. Tijd om nog even pap te eten en het vuur te doven. Daarna zocht men de bedstee op. De nachtwaker liep door de straten. Controle of het vuur ook werkelijk uit was.
Nu nog luidt de klok om negen uur. Een oude traditie…de papklok!

Er zijn maar weinigen die een beeld hebben bij het Kasteel Bredevoort in 1572. Wat wel zeker is dat het op ’t Zand stond. En dat het tochtig en kil was. Toen de heer van Anholt in 1562 pandheer van Bredevoort werd, moet hij geschrokken zijn van het kasteel. Het was slecht onderhouden. De dikke muren lekten grachtwater en de meeste ruiten waren gebroken. Bij gebrek aan geld kwamen er maar kleine reparaties. De pandheer kwam hier niet graag. Er was o.a. een harnaskamer, een ridderzaal, een kruit- en een gevangentoren, een vertrek voor de drost en natuurlijk een keuken. Door deze omstandigheden waren er vele zieken. In die tijd waren er echter geen vaccinaties tegen de griep.

Jan Klein Nibbelink vond zowaar bij de bouw van een woning een zwaard. En niet zomaar eentje! Het was een Spaans Zwaard en die lag op de plek waar vroeger de stadswal van Bredevoort lag. Dat moest wel een echte zijn! De naam Tholeta stond erin geschreven. Dat kan betekenen: “drager” of “ik draag”. Wat is er met dit zwaard exact gebeurd? Zou dit zwaard de aanval op de Geuzen in 1572 gestopt hebben? In naam van Koning Philip II? Nee, dat lukte niet. Zowel Bredevoort en Aalten als Winterswijk en Dinxperlo kwamen in handen van de Geuzen.

Hoe ging dat in 1572 zonder internet?
De Heer van Anholt was de baas in de Heerlijkheid Bredevoort. Vanuit Anholt moesten brieven verstuurd worden naar de drost van Bredevoort, Jasper van Broeckhuijsen. Dat deed een bode , iemand die een boodschap over bracht. Bodes en hun paarden waren dus het internet van 1572. Sneller kon niet. Een bode uit Bredevoort met een brief voor Zutphen deed daar één dag over. En het loon? Maar liefst 12 stuivers, waarvoor hij een brood en wat vlees kon kopen.

In 1572 waren er bosgeuzen bij Dinxperlo.
De bosgeuzen, ook wel de Franse scheldnaam voor bedelaars, waren de leiders in de opstand tegen de Spaanse koning Phillips II.
De Heerlijkheid Bredevoort was in bezit van de Heer van Anholt, Dietrich van Bronckhorst-Batenburg. Die was Spaans gezind. Rond de grens bij Dinxperlo, Breedenbroek en Regniet verstopten zich groepjes geuzen in de bossen…. jawel, de bosgeuzen. Zij maakten de hele buurt onveilig, vooral in Dinxperlo.

Sinds wanneer is er al bier in Bredevoort?
Nou, we weten in ieder geval dat er diverse brouwers rond 1572 hier gevestigd waren. In die tijd was het drinkwater uit de gracht of uit waterputten niet te vertrouwen. De oplossing? Bier met weinig alcohol! Heel erg van nu dus eigenlijk.
In Bredevoort waren maar liefst negen bierbrouwers. En ook nog eens met hele mooie namen, zoals bierbrouwer Marieke Ohms en Maarten de Fluiter. Een fris biertje in een moeilijke tijd brouwde ‘Hieronymus’. Proost!

Volgend jaar is het herdenkingsjaar Bredevoort 1572… 450 jaar Geboorte van Nederland
Wat weet jij van die periode?
We nemen je de komende tijd graag mee terug in die tijd.
Bredevoort had toentertijd twee stadspoorten : de Aalter Poort en de Mister Poort. In 1572 waren de verdedigingswerken heel slecht onderhouden. De Geuzen kwamen er aan en Bredevoort kon gemakkelijk veroverd worden. Bij de Aalter Poort was een brug. Een restant van de Aalter Poort is nog te zien aan de Landstraat.